📗
Alisher Navoiy G’azallari
Ko'plab g'azallar
* * *
Junun vodisig’a moyil ko’rarman joni zorimni,
Tilarman bir yo’li buzmak buzulg’on ro’zgorimni
Falak bedodidan garchi manim xoki g’ubor o’ldum,
Tilarman, topmag’aylar to’tiyolikka g’uborimni.
Demang, qay sori azm etding, menga yo’q ixtiyor, oxir
Qazo ilkiga bermishman inoni ixtiyorimni.
Tugandi ashki gulgun, emdi qolmish za’faroni yuz,
Falak zulmi badal qildi xazon birla bahorimni.
Diyorim ahli birla yordin boshimg’a yuz mehnat,
Ne tong, boshim olib ketsam qo’yub yoru diyorimni.
Yomon holimg’a bag’ri og’rig’ay har kimsakim ko’rgay,
Bag’ir pargolasidan qong’a bulg’ong’on uzorimni.
Hayotim bodasidin sargaronman asru, ey soqiy,
Qadahqa zahr qotil quy,dog’i daf’ et xumorimni.
Jahon tarkini qilmay chunki tinmoq mumkin ermastur,
Navoiy, qil meni ozod o’rtab yo’qu borimni.
.png?alt=media&token=34745a23-b1b3-43e9-82a5-f68d0abba0fe)
Bu g'azal Navoiyning zamonidagi eng boy va eng yorqin tuyg'ularini ifodalaydi.
Bu g'azalning boshida, shoirning "Junun vodisiga moyil ko'rarman joni zorimni" deb boshlangan qatorida, "Men o'z xayolinga vodiyga (sevgiga) moyil bo'lgan, yuragimni kuchli saqlayman" degan ma'noni aytadi. Bu qator, shoirning sevgidan ko'ra qanday qadr-qimmat berganligini ko'rsatadi. Shoir, o'zining xayollarini, o'zining jonini, hamisha sevganlarini saqlashga tayyor bo'lganligini anglatadi.
Navoiyning she'rida paydo bo'lgan boshqa tuyg'u va ma'no ham ma'nolarni bir-biriga qo'shadi. Shoirning "Tilarman bir yo'li buzmak buzulg'on ro'zgorimni" deb yozgan qatori, o'zining o'ziga xos, ajoyib yaratuvchanlik xususiyatlarini bildiradi. Uning so'zlarining ovozlarini to'g'ri tanlab qo'yish va tarqatish usullari, asarni o'ziga xos qilgan ayrim "ro'zgor" va "buzulg'on" so'zlari, o'zbek poeziasining eng muhim xususiyatlari hisoblanadi.
Navoiyning bu g'azali o'zining ajoyib taassurot, shoiriyat, va yorqinlik bilan tarkib topgan. Bu g'azal orqali, shoir o'z xayollarini, xayollardagi dunyoni, va uning o'zining yorqinlik va tuyg'ularini aks ettirishga urinadi. Shoir, o'z sevgisi va g'ayratini ifodalaydi va o'qituvchilarga, o'qlovchilarga uning shoiriy qobiliyatini va insonning eng yuksak tuyg'ularini his qilishga intiladi.
Bu g'azalning boshqa ahamiyatli xususiyatlari shu qatorlarda yashab kelgan etkazib beruvchilik va takrorlanuvchi saflaridir. Shoirning o'z hayotining ahamiyatini qadr-qimmat qilib, o'z turli ahamiyatli voqeliklarni baholash uchun ayrim odamlar bilan muzokaralar olib borishi bu gazalning boshqa zamonlardagi eng ajoyib va eng oddiy xususiyatlaridandir.
Navoiyning bu g'azali, o'zbek adabiyotining eng yorqin va mashhur asarlaridan biri sifatida e'tibor bilan qarash lozim. Bu g'azal Navoiyning shoiriyatining, so'zning taassurotlarini o'z ichiga olganlik va o'zbek adabiyotidagi ahamiyatini ifodalaydi. Ushbu gazal bir til qoidalari va gazalning asosiy xususiyatlari bilan tanish bo'lgan o'zbek adabiyotidagi so'z san'atining bezak yonidir.
* * *
Ne bahra topqomen andinki, mendin istagay bahra,
Chu ulkim bahrai andin tilarmen bahramand etmas.
Netay huru pari bazminki, qatlim yo hayotimg’a
Ayon ul zahr chashm aylab nixon, bu no’shxand etmas.
Kerakmas oy ila kun shaklikim, husnu malohatdin,
Ichim ul chok- chok etmas, tanim ul band- band etmas.
Kerak o’z chobuki majnunvashi qotil shiorimkim,
Buzug’ ko’nglimdin o’zga yerga javloni samand etmas.
Ko’ngul uz charx zolidin, firibin yemakim, oxir
Ajal sarrishtasidin o’zga bo’ynung’a kamand etmas.
Ul oy o’tlug’ yuzun ochsa, Navoiy tegmasun deb ko’z,
Muhabbat tuxmidin o’zga ul o’t uzra sipand etmas.
Navoiyning uslubi va she'rlash xususiyatlari bu g'azalda ham ko'rinadi. She'rdagi bosh qator "Meni men istagan o'z suhbatig'a arjumand etmas" deb boshlanadi, bu esa "Meni kim istagan so'zlar bilan muntazam so'hbat etishga izin bermaydi" degan ma'noni anglatadi. Shoirning o'zining o'ziga xos bo'lishni, o'zining o'zining g'ayratini ifodalovchi so'zlar va so'z tanlash usullari bu g'azalda yoritilgan.
Navoiyning she'riyatida tuyg'ularning ifodalanishi va o'zbek adabiyoti ustunligi ham hisobga olinadi. Uning so'zlari va so'z qo'shib olish usullari o'zbek poeziyasining xususiyatlari hisoblanadi. Bu g'azalda Navoiy o'z sevgisini, hayotning zarafat va zarafatchiliklarini ifodalaydi. Shoir o'zining hayotini, o'zining hissiy qiyofasini, o'zining yorqinlik va tuyg'ularini ham o'z ichiga olgan.
Bu g'azalning tarqatilishi, ritmi va boshqa she'riy tafsilotlar shoirning enggina xususiyatlari bilan bog'liq. Navoiyning so'zlarining yorqinlik va ko'p ovozlarni to'g'ri tanlash usullari, uning tarqalishi va ayrim so'zlari tuyg'ularni, manolarni ifodalaydi. Ushbu gazalda Navoiy o'zining g'ayratini, g'ayratli bo'lishni, shoiriy voqelikni bildirishni istaydi.
Navoiyning g'azalida yozgan asarlarining maqsadi o'quvchiga nima bildirishni istaganligini anglatish kerak. Bu g'azal orqali, shoir o'z xayollari, xayollardagi dunyosi va uning tuyg'ularini ifodalaydi. Shoir o'z sevgisini, g'ayratini va shoiriy xususiyatlarini o'qituvchilarga, o'qlovchilarga yetkazishga intiladi.
* * *
Muvofiq kiydilar, bo’lmish magar Navro’z ila bayram,
Chaman sarvi yoshil xil’at, mening sarvi ravonim ham.
Chaman sarvi qolib hayron, mening sarvim qilib javlon,
Aning shaydosi bir dehqon, munga shaydo bari olam.
Chaman sarvi qolib bebar, mening sarvim bo’lub dilbar,
Ani yel aylabon muztar, bu yeldin sekretib adham.
Qo’nub ul sarv uza bulbul, chekib gul shavqidan g’ulg’ul,
Bu sarv uzra ochilib gul, anga terdin tushub shabnam.
Qilib ohim sari parvo, bu yon mayl etmading qat’o,
Sabodin, ey, qadi ra’no, bo’lur ham sarv gah-gah ham.
.png?alt=media&token=440b15ee-708a-4f49-a28b-82b6164fc9fb)
Bu bog’ ichra, ey, soqiyki bormen asru mushtoqi –
Ki, anda sarv ham boqiy emas, gul ahdi ham mahkam.
Navoiy, ko’yin et manzil, yuzu qaddig’a bo’l moyil –
Ki, bog’ etmas seni xushdil, gulu sarv aylamas xurram.
Ushbu gʼazalda va sheʼrda Navoiyning "Muvofik kiydilar, boʼlmish magar Navroʼz ila bayram" mazmuniga, uning ramzlari va musiqiy tartibiga doir juda maʼlumotli va xususiy anekdotdan quyoshli mulohaza yozishimiz kerak.
Ushbu gʼazal Navoiyning jaxongir peshavari maʼnolariga muvofiqlik bilan bayramlanish haqida yozilgan. Unda tabiat manzarasi bilan xammaroq sarvlari, hususan, olti mahallalarni bayramlovchilik bilan ozod etish orqali namoyan qilinadi. Gʼazal oʼziga xos haydovchilik bilan mazmuniga toʼxtaydi va aholiga shirin ajralish umidini bildiradi.
Musiqiy tartibi asoriga muvofiq toʼgʼri hisoblanadi. Har misr bir biriningga ega boʼlgan holda, har satr asora chiziqli koʼriladi. Misrlarda misr boshlari va oxirida "bayram" soʼzi fikriy va oʼgʼiz vaqtiga asoslangan.
Navoiyning bu gʼazal orqali oʼquvchiga bergan muhim fikr, soʼzlar va ramzlar bayramlik atmosferasini oʼziga xos xis qilib berish, xushdillik va ozodlikka koʼmeklashuvchi ishoralar hisobiga tushuntirish boʼlib, uning nafis sherikligi ishonch va mushoiratni tushunarli holda iltimos qiladi.
* * *
Tun oqshom bo’ldi-yu, kelmas mening sham’i shabistonim,
Bu anduh o’tidin har dam kuyar parvonadek jonim.
Ne g’am, ko’rguzsa ko’ksum porasin choki giribonim,
Ko’rinmas bo’lsa ko’ksum yorasidin dog’i pinhonim.
G’amidin durri maknundek sirishkim oqti Jayhundek,
Muzayyan qildi gardundek jahonni ashki g’altonim.
Falak ham to’ldi kavkabdin, quyosh ham tushti ashhabdin,
Kelib tushmasmu markabdin mening xurshidi raxshonim?
Jahonni zulmat etti chah, bu zulmat ichra o’lgum, vah,
Menga bo’lsang ne Xizri rah, yetib, ey, obi hayvonim.
Dema ko’ktin quyosh ketmish, falakka tiyralik yetmish,
Ul oy hajrida tor etmish falakni dudi afg’onim.
Quyosh qochib – yuzin uydi, shafaq o’tqa tushub – kuydi,
Falakka dog’lar qo’ydi g’amingdin so’zi pinhonim.
Navoiy kibi hijrondin bu oqshom o’ldum afg’ondin,
G’amim yo’q bo’yla yuz jondin, yetib gar kelsa jononim.
.jpg)
Jahongir-Chirchiq: Alisher Navoiy haqida
Bu g'azal, "Tun oqshom bo'ldi-yu, kelmas mening sham'i shabistonim" deb boshlanadi. Uning ma'noni o'qish uchun sizga batafsil tushuntirayotganman: Navoiy o'zining shahar yashayotgan kunda, tun kuchli bo'layotgan zamonda, kunduzgi oqshomning o'rtasida sham bo'lishini, yonayotgan yozni o'ziga o'xshatadi. Uning sham'ining juda cheklanib qoldi, shunday qilib Navoiyning hayotining o'zgartirilib ketishini ifodalaydi. U endi o'zining to'layotgan jonining yashirin tuyg'ulariga tegishli qalam-qalam g'azallarni yozib turishini bildiradi.
G'azalning o'ziga xos asariga ko'ra, uning chizilgan yarimo'lik va qo'llanilgan matnida musiqaviy va poetik xususiyatlar mavjud. Bu g'azalda misr sanaati, misr so'zlari va ma'no tasnifi katta ahamiyatga ega. Misr sanaati poetning ma'no va izohlash uslubi bo'yicha birinchi qadamni tashkil etadi. Ushbu gazelning birinchi qatorida "Tun oqshom bo'ldi-yu, kelmas mening sham'i shabistonim" deb ko'rsatilgan. Bu misrning uzunligi, ritmi va qo'llanilgan boshlaydigan rangi mavjud bo'lgan qo'shilish uchun qo'shilishi mumkin.
G'azalning davomi esa Navoiyning sevgi, mohabbat, zavq va o'zgina tuyg'ular haqida suhbatlashishi bilan davom etadi. Uning so'zlashgan mavzular esa jon, xayol, tabiat va esa har doim mazkur er uchun erklik va ravshanlik izhor etadigan ma'no tarkibidir.
* * *
Bizing shaydo ko’ngul bechora bo’lmish,
Malomat dashtida ovora bo’lmish.
Anga baskim, yog’ar tosh ustida tosh,
Tanida yora uzra yora bo’lmish.
Urarda dam-badam xorog’a boshin,
So’ngaklar anda pora-pora bo’lmish.
Balo tog’i aro yotqanda bemor
Xazu sinjobi xoru xora bo’lmish.
Qaro qildi nechukkim ro’zg’orim,
Oning ham xonumoni qora bo’lmish.
Qadah xurshidi qonikim, g’amidin
Sirishkim kavkabi sayyora bo’lmish.
Navoiy, choradin ko’p dema so’zkim,
G’amingg’a chorasizlik chora bo’lmish.
Ushbu Navoiyning g'azali "Bizing shaydo ko'ngul bechora bo'lmish" juda kuchli va manaviy ma'no bilan to'ldirilgan bir asardir. Bu g'azalda Navoiy, shaydo ko'ngulli erkakning yolg'on bilan o'ralishi va uning hayotdagi kuchli o'zgartirishlarga e'tibor qaratadi.
G'azalning birinchi qatori "Bizing shaydo ko'ngul bechora bo'lmish" deb boshlanadi va uning asosiy ma'no tasnifi shaydo ko'ngul bilan shakllangan bechorlikdir. Navoiy, o'zining yaxshi ko'rgan kishi tomonidan o'zining qalbida to'g'ri turib qolmaganini anglatadi. Bu shaydo ko'ngulning o'z-o'zidan o'xshagan, g'azalni o'zining hayotida bo'lgan o'zgarishlarga bog'lashga yordam beradigan odamlar uchun burchatganini ifodalaydi.
G'azalning davomi shaydo ko'ngulning harakati va uni muhitida yuz bergan o'zgarishlarni tasvirlaydi. Uning erkakning bechor bo'lishi, birinchi qatorda tosh ustida tosh bo'lishi, yori yuzida uzra uzra yotishi, pora-pora bo'lishi kabi qayg'ular uning hayotidagi o'zgarishlarni namoyon qiladi.
Navoiyning o'zgina bir uslubi va poetik xususiyatlari g'azalda aniq ko'rsatilgan. Misrlarning o'zaro hamjihatlik, ritmik o'zgarishi va qo'shilishning tarkibiy qo'llanishi g'azalning uslubiy jihatlarini namoyon qiladi. Uning so'zlarida yorug'lik, xorlik, xayol va mavjudlikning qiyofasiga o'tkaziladi.
G'azalning oxirida Navoiy o'zining xususiy uslubi va dastanini o'z-o'ziga xos xususiyatlari bilan ma'lum etadi. Uning so'zlari orqali g'azalni o'qiganlar bilan suhbatlashish, ularga murojaat qilish, umuman olganda, yorug'lik va xo'jumlikka qarshi chorasizlikni bildiradi.
Navoiyning g'azalidan ko'proq foyda olish uchun, uning asosiy ma'noni tahlil qilish, so'zlarda o'tkazilgan rang va muhim tasvirlarni qutilik bilan qabul qilish, shuningdek, uning erkakning bechor bo'lishi va o'zining hayotidagi o'zgarishlarga taassurot qilish lozim.
* * *
Xolu xating xayolidin, ey, sarvi guluzor,
Goho ko’zumga xol tushuptur, gahe g’ubor.
Yuzungda xol safhada tomg’an kibi qora,
Xoling malohati tuz erurkim qorada bor.
Jonimni o’rtagan yuzu xolingni bilmasang,
O’t shu’lasida ayla gumon bir o’chuk sharor.
Bilman, ko’ngulda xollaringning xayolidur
YO kirpiging tikanlarin aylabsen ustuvor?
Har dam ko’ngul haloku ko’zum tiyra bo’lmag’in,
Bilgay birovki, yori erur sho’xu xoldor.
Mashshotan qazo bezamish xolu xattini,
Beixtiyorliqda manga bormu ixtiyor?
Miskin Navoiy xoli labing ko’rsa, jon berur,
Boqsang ne bo’ldi surati holig’a, ey, nigor?
* * *
Ey, mug’anniy, yor bazmida navo soz aylasang,
Jon fidong o’lsun g’amim sharhidin og’oz aylasang.
Uddek kuymakligim sharh et lisoni hol ila,
Nag’mada udung lisonin sehripardoz aylasang.
O’zga olamdin xabar deb bizni tirguzdung ne tong,
Bu risolat birla gar izhori i’joz aylasang.
Rozim ar sozing lisonidin ba’id ul-fahm esa,
Anga ruhafzo unungni dog’i hamroz aylasang.
Otlanib, boshimni raxshingning ayog’i ostig’a,
Tig’ birla solg’udek masti sarandoz aylasang.
Parda yop roz uzrau doxil bo’l ushbu bazm aro
Kim, erur xorij agar beparda pardoz aylasang.
Chekmading lahne Navoiy ko’nglun istab, ayb emas,
Anglab o’zungni, navo ahlig’a shahnoz aylasang.
Ey sabo, holim borib sarvi xiromonimg‘a ayt,
Yig‘larimning shiddatin gulbargi xandonimg‘a ayt.
Buki aning ahd-u paymonig‘a men o‘lsam dag‘i,
Yaxshi fursat topsang, ul bad ahd-u paymonimg‘a ayt.
Buki aning zulfi zunnorida dinim hosili,
Kufr ila bo‘lmish mubaddal, nomusulmonimg‘a ayt.
Buki qilmisham jahon-u jonni aning sadqasi,
Yuz tuman jon-u jahondan yaxshi janonimg‘a ayt.
Buki yuz jon sadqasi qilsam pushaymon bo‘lmag‘um,
Vaslig‘a bir va’da qilg‘andin pushaymonimg‘a ayt.
Buki yuz ming fitnako‘zlig‘ bo‘lsa paydo onsizim,
Qilmag‘um nazzora hargiz, ko‘zi fattonimg‘a ayt.
Buki chok aylab yoqa, usruk chiqar el qasdig‘a,
Men o‘lib el jon topar, beboki nodonimg‘a ayt.
Dahr bog‘i gullari husnin vafosiz erkanin,
Yuzi gul, jismi suman, ko‘yi gulistonimg‘a ayt.
Ey Navoiy, hech gulshanning seningdek xushnavo,
Bulbuli yo‘q erkanin shohi suxandonimg‘a ayt.
G'azalning bosh qatori "Ey sabo, holim borib sarvi xiromonimg‘a ayt" deb boshlanadi va uning asosiy ma'nosi muhabbat va ulug'vor sevgi hissiyatini ifodalaydi. G'azalda muhabbatning oshiq qahramoniga aytib keladi, uning yuragi xayollarga qulay va shirinliklarga o'ralgan.
Navoiyning so'zlari orqali muhabbatning o'zining burchi va haqiqiyligi ifodalangan. Uning so'zlarida muhabbatning olamga olib kelgan nuri va tajovuzsizlik jamiyatda qanday ahamiyatga ega bo'lganligi aks etilgan. G'azalning oxirida Navoiyning asariga ta'riflash va o'z o'ziga xos xususiyatlar bilan g'azalning o'ziga xoslik va iste'dodini namoyon qilishga erishiladi.
Bu g'azalda Navoiyning she'riy ustunliklari, qadr-qimmatini anglash, ulning sevgi, muhabbat va zamonaviylikga oid fikrlarini o'rgangan holda, uning adabiy merosini tahlil qilish muhimdir.
* * *
Mehr ko‘p ko‘rguzdum, ammo mehribone topmadim,
Jon base qildim fido, oromi jone topmadim.
G‘am bila jonimg'a yettim, g'amgusore ko‘rmadim,
Hajr ila dilxasta bo‘ldum, dilsitone topmadim.
Ishq aro yuz ming mahmal o‘qiga bo‘ldim nishon,
Bir kamon abro‘da tuzlukdin nishona topmadim.
Ko‘nglum ichra sarv o‘qdur, g'uncha paykon, gul tikon,
Dahr bog'i ichra mundog' gulsitone topmadim.
Husn mulki ichra sendek shohi zolim ko‘rmadim,
Ishq ko‘yida o‘zumdek notavone topmadim.
Ko‘p o‘qudum Vomiq-u Farhod-u Majnun qissasin,
O‘z ishimdin bulajabroq dostone topmadim.
Ul armon ichinda bo‘lsun, ey Navoiy, garchi men,
Bir zamon ishqida mehnatdin amone topmadim.
Tab ganjidin maoniy xurdasin, yuz qatla hayf —
Kim, nisor etmakka shohi xurdadone topmadim.
G'azalning bosh qatori "Mehr ko‘p ko‘rguzdum, ammo mehribone topmadim" deb boshlanadi va uning asosiy ma'nosi mehribonlik va sevgi hissiyatini topolmayotganligi bilan bog'liq. G'azalning davomi esa muhabbat, g'am va husnning bir-biriga qo'shilishini ifodalaydi.
G'azalda "Jon base qildim fido, oromi jone topmadim" degan qator yurakning g'am bilan boshqarishini va haqiqiy muhabbatning qiyinchiliklarni yetkazib berishini ifodalaydi. "Hajr ila dilxasta bo‘ldum, dilsitone topmadim" degan qator esa dilxasta bo'lishning muhabbatda tushunarli darajasini ifodalaydi.
G'azalning davomi Navoiyning she'riy uslubi va uning adabiy merosiga oid xususiyatlar bilan bog'liqdir. Uning ishq va mehribonlik haqida yozilgan she'rlarida mehnat va qiyinchiliklarning o'ziga xos joyini topishingiz, shuningdek, umidsizlik va hayfning asarlarida doimiy mavjudligini ta'kidlashingiz adabiyot va insoniyatning birlashtiruvchi qobiliyatini namoyon qiladi.
Sizning g'azalingiz adabiy merosimizning muhim bir qismini yoritish bilan birga, Navoiyning she'riyatida doimiy mavjud bo'lgan umidsizlik va hayf bilan bog'liq tuyg'ularni ifoda etishingiz dikkatga sazovor. Sizning tahlil va izohlaringizning muhokamaligi va samimiyati o'zbek adabiyotiga va Navoiyning asarlariga oid ishlarni tushunishga yordam beradi.
La’ling, ayo, ne ajab rangindur,
So’zi aning ne balo shirindur.
Ham qoshing taqvovu toatqa balo,
Ham ko’zung ofati aqlu dindur.
Hulla ichra badaningkim ko’rinur,
Go’yo gulbarg aro nasrindur.
Qatlu tirguzmak erur oyining,
Olloh- Olloh, sanga ne oyindur?!
Soqiyo, hajrida tutqil manga may—
Kim, bu sudin o’tuma taskindur.
Mayu vasl ahliki bu davr ichra,
Bizga xunobi jigar ta’yindur.
Hajring ayyomi Navoiy tinmas,
Bir ko’runub anga ko’nglin tindur.
G'azalning bosh qatori "La’ling, ayo, ne ajab rangindur" deb boshlanadi va uning asosiy ma'nosi aning ajab rangi va so'zi bilan bog'liq. G'azalning davomi esa muhabbat, ko'zguda va aqliyatning bir-biriga qo'shilishini ifodalaydi.
G'azalda "Ham qoshing taqvovu toatqa balo, ham ko’zung ofati aqlu dindur" degan qator taqvovunun ham go'zalligining ham aqliyatning hech bir nuqtadan ziyodroq bo'lmaganligini bildiradi. "Hulla ichra badaningkim ko’rinur, go’yo gulbarg aro nasrindur" degan qator esa ichki go'zalining badiy ko'rinishi va g'azalda olgan diqqatga olishni takrorlaydi.
G'azalning davomi uning ajoyib o'ynashini va iste'dodini tasvirlaydi.
G'azalning davomida muhabbatning vaqti va birlikdagi tinchlikning e'tiborli yoritishiga oid bo'lgan qatorlar mavjud. "Soqiyo, hajrida tutqil manga may—Kim, bu sudin o’tuma taskindur" degan qator ichida vasl va ulgurji davrning o'ziga xosliklarini bildiradi.
Navoiyning adabiy merosiga oid g'azalda "Hajring ayyomi Navoiy tinmas, bir ko’runub anga ko’nglin tindur" degan qator ularning adabiyotda va insoniyatda muhim joy tutishiga o'xshashlik bildiradi.
Sizning g'azalingizning tahlil va izohlaringiz adabiyotimizning kengayib ketayotgan xususiyatlarini yoritish bilan birga, muhabbat, go'zallik va erkinlik tuyg'ularini namoyon qilishga yordam beradi.
* * *
Nozaninlar benavolarg’a tarahhum aylangiz,
Lutf agar yo’qtur, g’azab birla takallum aylangiz.
Gah biyik, gah past giryon ko’rsangiz ushshoqni,
Fosh kulmassiz, nihon bore tabassum aylangiz.
Hajr zulmidin qotiq holimni, ey jonu ko’ngul,
Bildingiz, yor ollida borib tazallum aylangiz.
Ey balovu dard, o’tlar xud solibsiz jonima,
Lek siz ham gah- gah ul o’ttin tavahhum aylangiz.
Qon agar yutsam qarorib axtarim, ey xattu xol,
Siz mayi la’li bila bore tana’um aylangiz.
Biz fano tufrog’i bo’lduk dayr aro, ey ahli zuhd,
Xonaqah sahnida siz bahsi taqaddum aylangiz.
Ey mug’anniylar, Navoiy mast edi— kech uyg’onur,
Ani uyg’otmoqqa bir dilkash tarannum aylangiz.
Qaro ko‘zum, kelu mardumlug‘ emdi fan qilg‘il,
Ko‘zum qarosida mardum kebi vatan qilg‘il.
Yuzing guliga ko‘ngil ravzasin yasa gulshan,
Qading niholig‘a jon gulshanin chaman qilg‘il.
Takovaringg‘a bag‘ir qonidin hino bog‘la,
Itingga g‘amzada jon rishtasin rasan qilg‘il.
Firoq tog‘ida topilsa tuprog‘im, ey charx,
Xamir etib, yana ul tog‘da ko‘hkan qilg‘il.
Yuzung visolig ‘a yetsun desang ko‘ngillarni,
Sochingni boshtin-ayog‘ chin ila shikan qilg‘il.
Xazon sipohig‘a, ey bog‘bon, emas moni’,
Bu bog‘ tomida gar ignadin tikan qilg‘il.
Yuzida terni ko‘rib o‘lsam, ey rafiq, meni
Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilg‘il.
Navoiy, anjumane shavq jon aro tuzsang,
Aning boshog‘lig‘ o‘qin sham’i anjuman qilg‘il
G'azalda siz o'zingizning sevgi, g'azab va yovuzlik bilan bog'liq ko'rinishlaringizni ta'riflashni davom ettirgansiz. "Gah biyik, gah past giryon ko’rsangiz ushshoqni, fosh kulmassiz, nihon bore tabassum aylangiz" degan qatorda sizning o'zingizning o'rnatingiz, ko'rish tarziz va cheklangan yuzingizning qo'llab-quvvatlanishiga oid ifodalar keltirilgan.
Sizning ichingizdagi hayrat va turli hissiyotlar sizning jon, ko'ngul va yuzingizda ifodalangan. "Hajr zulmidin qotiq holimni, ey jonu ko’ngul, bildingiz, yor ollida borib tazallum aylangiz" degan qator sizning o'zingizning xotirasini, go'zal bo'lgan va olamning nozik joylarida iztirob bilan ko'rishni ifodalaydi.
G'azalning davomi sizning o'zingiz va o'zning dardlari, o'zingizning o'zligingiz va uning halovati bilan bog'liqdir. Bu xususiyatlar sizning mavjudlik va o'zingizni topishga harakat qilishning muhimligini ko'rsatadi.
Navoiyning g'azalida ko'rsatilgan xususiyatlar adabiyotimizning o'ziga xosligini namoyon qiladi. Sizning g'azalingiz ham ushbu o'ziga xosliklarga ega bo'lib, o'z o'zining unikal xarakterini ta'riflaydi.
Qaro ko‘zum, kelu mardumlug‘ emdi fan qilg‘il,
Ko‘zum qarosida mardum kebi vatan qilg‘il.
Yuzing guliga ko‘ngil ravzasin yasa gulshan,
Qading niholig‘a jon gulshanin chaman qilg‘il.
Takovaringg‘a bag‘ir qonidin hino bog‘la,
Itingga g‘amzada jon rishtasin rasan qilg‘il.
Firoq tog‘ida topilsa tuprog‘im, ey charx,
Xamir etib, yana ul tog‘da ko‘hkan qilg‘il.
Yuzung visolig‘a yetsun desang ko‘ngillarni,
Sochingni boshtin-ayog‘ chin ila shikan qilg‘il.
Xazon sipohig‘a, ey bog‘bon, emas moni’,
Bu bog‘ tomida gar ignadin tikan qilg‘il.
Yuzida terni ko‘rib o‘lsam, ey rafiq, meni
Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilg‘il.
Navoiy, anjumane shavq jon aro tuzsang,
Aning boshog‘lig‘ o‘qin sham’i anjuman qilg‘il
Bu g'azalda Navoiy yuzini, ko'ngulingiz va Navoiy o'rnatingiz orqali dunyoning bir qismini ta'riflashni davom ettirgan. Alisher Navoiy xususiyatlar va hissiyotlaringiz orqali, kishilar va xayotiy joylar o'zgarib ketishini ta'riflayapsiz.
"Qaro ko‘zum, kelu mardumlug‘ emdi fan qilg‘il, ko‘zum qarosida mardum kebi vatan qilg‘il" degan qatorda, sizning ko'zingizning insonlar orasidagi rolini va o'zingizning o'z vataningiz bo'lganligini ta'riflayapsiz. Sizning ko'zingizning odamlar bilan bog'liq mazmunlar ta'qib qilishga imkon beradi.
"Guliga ko‘ngil ravzasin yasa gulshan, qading niholig‘a jon gulshanin chaman qilg‘il" degan qatorlarda, sizning yuzingizning gularga o'xshashligini va ayollar bilan bog'liq hissiyotlaringizni ifodalayapsiz. Sizning yuzingizning ayollar bilan bog'liq ravzasiga o'xshashliklar ko'rsatadi.
"Takovaringg‘a bag‘ir qonidin hino bog‘la, itingga g‘amzada jon rishtasin rasan qilg‘il" degan qatorda, sizning bog'ingizning hayvonlarga, ayniqsa itlarga o'xshashligini ta'riflayapsiz. Sizning hayvonlar bilan bog'liq hissiyotlaringiz va ularga qarshi hissiyotlaringiz aniq ifodalangan.
"Firoq tog‘ida topilsa tuprog‘im, ey charx, xamir etib, yana ul tog‘da ko‘hkan qilg‘il" degan qatorda, sizning sochingizning o'zida yonib turish va o'zingizni mehnatga qaratishga oid ta'riflar mavjud. Sizning to'vushingiz va faoliyatingiz bilan bog'liq hissiyotlaringizni ifodalayapsiz.
* * *
Ne navo soz aylagay bulbul gulistondin judo,
Aylamas to‘ti takallum shakkaristondin judo.
Ul quyosh hajrinda qo‘rqarmen falakni o‘rtagay,
Har sharorekim, bo‘lur bu o‘tlug‘ afg‘ondin judo.
Dema, hijronimda chekmaysen fig‘on-u nola ko‘p,
Jism aylarmu fig‘on bo‘lg‘an nafas jondin judo?
Hajr o‘lumdin talx emish, mundin so‘ng, ey gardun, meni,
Aylagil jondin judo, qilg‘uncha jonondin judo.
Bo‘lsa yuz ming jonim ol, ey hajr, lekin qilmag‘il,
Yorni mendin judo yoxud meni ondin judo.
Vasl aro parvona o‘rtandi hamono bildikim,
Qilg‘udekdur subh ani shami shabistondin judo.
Bu egasiz it bo‘lub erdi Navoiy yorsiz,
Bo‘lmasun, yo rabki, hargiz banda sultondin judo.
Xolu xating xayolidin, ey sarvi gul’uzor,
Gohi ko’zumga xol tushubdur, gahi g’ubor.
Yuzungda xol safhada tomg’on kabi qaro,
Xoling malohati tuz erurkim qaroda bor.
Jonimni o’rtagan yuzu xolingni bilmasang,
O’t shu’lasida ayla gumon bir o’chuq sharor.
Bilmon, ko’ngulda xollaringning xayolidur,
YO kipriging tikanlarin aylabsen ustivor.
Har dam ko’ngul haloku ko’zum tiyra bo’lmog’in
Bilgay birovki, yora erur sho’xu xoldor.
Mashshotayi qazo bezamish xolu xattini,
Beixtiyorlikda manga bormu ixtiyor?
Miskin Navoiy xoli labing ko’rsa jon berur,
Boqsang ne bo’ldi surati holig’a, ey nigor?
* * *
O’zga bo’ldi yoru mehri manga boqiydur hanuz,
Notavon ko’nglumda ul oy ishtiyoqidur hanuz.
Garchi o’zga yor istar xotirim, bordur valek,
Jon anga manzil, ko’ngul oning visoqidur hanuz.
G’ayr ishqi ko’nglum evinda nechuk qilg’ay nuzul,
Kim xayoli maskani ko’zim ravoqidur hanuz.
Ishq ila may tarkin, ey nosiq, ne nav’ aylay qabul,
Kim ko’ngulga orzu ul turfa soqiydur hanuz.
Furqat o’ti dofii dog’ o’rtamakdur demakim,
O’rtagan jonim ul oy dog’i firoqidur hanuz.
Charx yolg’uz qilmadi Farhod qonin lolazor,
Lola qonin to’kkuchi oning nifoqidur hanuz.
Ey Navoiy, garchi meni mehrsiz der erdi yor,
O’zga bo’ldi yoru mehri menda boqiydur hanuz.
* * *
YO rab, ul yuzni dame ko’zumga pinhon aylama,
YO ko’zimni ondin o’zga yuzga hayron aylama.
Chehrasiga mezbon o’lsun ko’zum, ul chehrani
Ko’zlarim uyidin o’zga uyga mehmon aylama.
Ochmayin zulfi parishon ko’ngluma chektirma oh,
Yetmayin ohim yeli zulfin parishon aylama.
Jonima la’lidin o’zga la’ldin berma hayot,
La’lig’a jonimdin o’zga jonni qurbon aylama.
Boshima ko’yidin o’zga ko’yni qilma vatan,
Ko’yida boshimdin o’zga boshni g’alton aylama.
Ey ko’ngul, davr ahlidin ming yilchiliq yo’l go’sha tut,
YO alardin yetsa yuz ming g’ussa afg’on aylama.
Istasang, ey gul, Navoiydek xush ilhom bulbule,
G’unchadek ko’nglin malomat xoridin qon aylama.
Ey yuzung gulbargiga oshuftau hayron sabo
Ey yuzung gulbargiga oshuftau hayron sabo,
Telbalardek gulshani koʼyungda sargardon sabo.
Qoʼpmogʼi mumkin emastur, balki tebranmakligi,
Topmasa jonbaxsh laʼling nuktasidan jon sabo.
Sunbuli zulfin agar oshufta qilmaydur, nedur,
Kim, shabistongʼa esar har dam abirafshon sabo. Pora-pora jism aro ohim netib qolgʼay nihon.
Boʼlmoq imkon yoʼq xasu xoshok aro pinhon sabo.
Yordin keldi sabo kech kelmakin aylarga fosh, Koʼnglum ichra tez qildi shuʼlai hijron sabo.
Notavonlar ohi ul gul koʼyida har subhidam,
Oʼyladurkim, gulsiton ichra esar har yon sabo.
Subh chun esti sabo, ichkil qadahkim, boʼlmogʼung
Senu koʼp esturgusi bu bogʼ aro davron sabo.
Lolaruxlar ahdining mahkamligi mumkin emas,
Sobit oʼlmoq lahzai bir yerda ne imkon sabo.
Tong emas, solsa Navoiy ohi koʼyungda girev,
Chun guliston sayrida zohir qilur afgʼon sabo
Ey yuzung gulbargiga
La'ling ul o‘tki
l parivashkim..
Bordi rahm aylamay
Ey yuzung gulbargiga oshuftau hayron sabo,
Telbalardek gulshani ko‘yungda sargardon sabo.
Qo‘pmog‘i mumkin emastur, balki tebranmakligi,
Topmasa jonbaxsh la'ling nuktasidan jon sabo.
Sunbuli zulfin agar oshufta qilmaydur, nedur,
Kim, shabistong‘a esar har dam abirafshon sabo.
Pora-pora jism aro ohim netib qolg‘ay nihon.
Bo‘lmoq imkon yo‘q xasu xoshok aro pinhon sabo.
Yordin keldi sabo kech kelmakin aylarga fosh,
Ko‘nglum ichra tez qildi shu'lai hijron sabo.
Notavonlar ohi ul gul ko‘yida har subhidam,
O‘yladurkim, gulsiton ichra esar har yon sabo.
Subh chun esti sabo, ichkil qadahkim, bo‘lmog‘ung
Senu ko‘p esturgusi bu bog‘ aro davron sabo.
Lolaruxlar ahdining mahkamligi mumkin emas,
Sobit o‘lmoq lahzai bir yerda ne imkon sabo.
Tong emas, solsa Navoiy ohi ko‘yungda girev,
Chun guliston sayrida zohir qilur afg‘on sabo,
La'ling ul o‘tki, ko‘ngul mijmar ango,
Yo ko‘ngul durju labing gavhar ango.
G‘amidin oyru emonkim, tutmish
Uns bu xotiri g‘amparvar ango.
Zordur telba ko‘ngulkim, ko‘runur
Har dam ul huri pari paykar ango.
Qon ko‘nguldin ne ajab turmasakim,
Kirpiking har dam urar nishtar ango,
Hajr o‘tidin tanim ul nav' kuyar,
Kim erur ostida kul bistar ango.
Hajridin holim erur andoqkim,
Bo‘lmog‘oy ko‘rmagucha bovar ango.
Dahr xush gulshan erur, paylaykim,
Yo‘q vafo gullaridin zevar ango.
Jon olurda gami hajr, ey soqiy,
Choradur boda bila sog‘ar ango.
Yuzi vasfiga Navoiy tushmish, Bargi gu
ldin yasangiz daftar ango.
Ul parivashkim, bo‘lubmen zoru sargardon ango,
Ishqidin olam menga hayronu men hayron ango.
O‘qlaringdin dam-badam taskin topar ko‘nglum o‘ti,
Bordurur bir qatra suv go‘yoki har paykon ango.
Bir dilovardur ko‘ngulkim g‘am sipohi qalbida,
Ohi novak toza dog‘idur qizil qalqon ango.
Novakining parru paykonida rangin tuz erur,
Yoki ko‘nglumdin chu parron o‘tti yuqmish qon ango.
Nomai shavqum ne nav' ul oyga stgay chunki, men
El otin o‘qur hasaddin yozmadim unvon ango.
Xizr xattingning ajab yo‘q sabzu xurram bo‘lmog‘i,
Lab-balab chunkim berur suv chashmai hayvon ango.
Ey xusho, mug‘ ko‘yikim rif'at bila ziynatda bor,
Mehr anga bir shamsau ko‘k toqidur anvon ango.
Istamish buloul vafo guldin magarkim joladin,
Bag‘ri qotmish gunchaning baskim erur xandon ango».
Qilmamish jonin fido jononga yetmas der emish,
Ey Navoiy, ushbu so‘z birla fido yuz jon ango.
Bordi rahm aylamay ul kofiri xudroy mango,
Gar tarahhum qilibon qaytmasa, voy mango.
Nechuk o‘lmayki, borur vaqtda ul umri aziz,
Borcha bila ko‘rushib qilmadi parvoy mango.
Tiyradurmenki, parishon bo‘lubon vasl kunin,
Shomi hajr ayladi ul zulfi sumansoy mango,
Mastu ovora ko‘ngul ittiyu rahm etmadi ul,
Bodapaymoy demay, bodiya paymoy mango,
Yo‘q so‘zim charx ila, vah, qildi chu shabgir baland,
Ro‘zg‘or etti qaro hajridin ul oy mango,
Soqiyo, sofi tarab ahli visol ichsunlar,
Hajr zindonida tutsang‘ bas erur loy mango,
Hur zohidqa, Navoiy, ikki dunyodau ul
Buti xudroyi demay, sho‘xi xudoroy mango.
Lablaringdin garchi..
Har gadokim..
To seningdek
Necha bagʻrim
Lablaringdin garchi qon yutmoq damo-damdur mango,
Gar dame jomi visoling yiqsa, ne gamdur mango.
Pand eshitmay, ko‘rub oii, yuz baloga uchradim,
Ko‘zlarim chiqsunki, yuz muncha sazo kamdur mango.
Qofi shavqum sharhini tahrir qildim, vah, ne sud,
Kim anga irsol uchui semurg‘ mahramdur mango.
Yorkim mundoq nihondur ko‘adpiu men telbamen,
Kim degaykim, pashsha bo‘lg‘op nasli odamdur mango.
Qora chirmab, yosh to‘kub, afg‘on qilurmen xomadek,
Etkali nolon ko‘ngul bu nav'i motamdur mango.
O‘zga yuzga boqma deb, bir-bir ko‘zumg‘a bosti muhr,
Iynak-iynak har qaro bir naqpga xotamdur mango.
Dahr aro tushkon havodis o‘tidin mone' emas,
Ko‘z yoshimdin garchi ko‘z tushkuncha bir namdur mango.
Soqiyo, jomi jahonbin tutki, andin kashf etay,
Kim ko‘p psh bu korgah vaz'ida mubhamdur mango.
Dilbari ollida Majnun naqdi jon sarf etmadi,
Ei Navoiy, ishq atvori musallamdur mango.
Ushbu Navoiyning g'azalida qiziqarli va o'zgina ma'no va xususiyatlar mavjud. G'azalning bosh qatori "Lablaringdin garchi qon yutmoq damo-damdur mango" deb boshlanadi va uning asosiy ma'no tasnifi muhabbat va uning o'zgina tuyg'ularidir.
G'azalning boshida Navoiy, sevgi va muhabbatning kuchli va chuqur hissiyatlarini ifodalaydi. Uning so'zlari orqali "qon yutmoq" deyarli hayajonlashtiruvchi, qo'rqinchli tasvir yaratadi. Uning muhabbatning qon yutishini his qilish uchun butun jismoniy va ruhiy quvurlashiga e'tibor qaratadi. Bu g'azalda muhabbatning kuchli va odatiy o'zgarishlarni his qilish, ko'rgan joylarni o'ylash va izohlash kabi tuyg'ular namoyon bo'ladi.
Navoiyning g'azalida g'azalning so'zlarining qo'shilish tartibi, o'z-o'ziga xos misrlar va poetik xususiyatlar katta ahamiyatga ega. Misrning ta'riflash uslubi, ritmi va qo'shilishning tarkibiy qo'llanishi g'azalning uslubi va poetik jihatlarini namoyon qiladi. Uning so'zlari orqali muhabbat va umidsizlik, o'zgina tuyg'ular va uning izohlash uslubi muhabbatning o'ziga xos tuyg'ularini aks ettiradi.
G'azalning oxirida Navoiy o'zining xususiy uslubi va asarining mazmunini o'z-o'ziga xos xususiyatlar bilan ifodalaydi. Uning so'zlari orqali o'quvchiga o'zining muhabbatning bozori, o'z-o'zini ifodalashning ilg'or uslubi va erkakning o'zining unutilishi bilan ko'rsatadi.
Har gadokim boʻryoyi faqr erur kisvat anga,
Saltanat zarbaftidin hojat emas xilʼat anga.
Kim fano tufrogʻigʻa yotib qoʻyar tosh uzra bosh,
Taxt uza ermas muzahhab muttako hojat anga.
Shah yurub olam ochar, darvesh olamdin qochar,
Ham oʻzung insof bergilkim, bu ne nisbat anga.
Har ne shah maqsudidur — darveshning mardudidur,
Koʻr, nedur himmat munga, ne navʼ erur holat anga.
Faqr koʻyi tufrogʻin shah mulkiga bermas faqir,
Mulk, koʻrkim, teng emas tufrogʻ ila qiymat anga,
Shah sipah cheksa, faqir ahvoligʻa yetmas futur,
Bu vale chekkach nafas, barbod oʻlur hashmat anga,
Shoh emastur bir nafas osuda doʻzax vahmidin,
Ey xusho darveshkim, mardud erur jannat anga.
Shahgʻa sidq ahli damidin mashʼali davlat yorur,
Mehrdekkim subh anfosi ochar talʼat anga.
Shohgʻa shahligʻ musallamdur, agar boʻlgʻay mudom,
Shohligʻ tarkin qilib, darvesh oʻlur niyat anga.
Mumkin ermas shahlar ichra boʻyla niyatligʻ, magar
Shohi Gʻoziykim, muyassar boʻldi bu davlat anga.
Shohlar darveshsho darveshlar shohikp, bor
Shohligʻ surat anga, darveshlik siyrat anga,
To shahu darvesh boʻlgʻay aylagil, yo rab, ayop,
Shohdin xizmat anga, darveshdin himmat anga.
Gar Navoiy soʻz uzatti faqrdin ermas demang,
Boʻlmagʻuncha hukm shahdin qayda bu jurʼat anga?
To seningdek qotili xunxoraye bordur manga,
Billah, ar oʻlmakdin oʻzga choraye bordur manga!
Noʻshi jon har bodakim ahbob ila noʻsh aylading,
Garchi hargiz demading ovoraye bordur manga.
Vasling iqboliyu men, hayhot, basdur bu sharaf,
Kim yiroqdin davlati nazzoraye bordur manga.
Deb emish har kimda bor zaxme, otay marham bir oʻq,
Shukr erurkim, har sari moʻ yoraye bordur manga.
Bordi ul xurshidu ashkim oqti, vah, toleʼ koʻrung,
Kim ne yangligʻ axtari sayyoraye bordur manga.
Sabr soldim koʻnglima vasling tilab, vah, bot kelib
Turfa koʻrkim, shisha ichra xoraye bordur manga.
Dema koʻp, ey nafskim, dunyo arusin aqd qil,
Uyda baʼzidek sogʻin makkoraye bordur manga.
Dev urub ishqi majoziy ichra majnun aylagan,
Yova der, bukim pariruxsoraye bordur manga.
En Navoiy, kuymagimni qilmagʻaysan manʼ, agar
Jon aro bilsang ne otashporaye bordur manga.
Ushbu g'azalning bosh qatori "To seningdek qotili xunxoraye bordur manga" deb boshlanadi va uning asosiy ma'no tasnifi xunxoraylik va hursandlik munosabatlari va ulardagi nisbatdir.
G'azalda, o'zbek adabiyoti g'azallariga xos uslubiy xususiyatlar mavjud. Misrlarning musiqiyati, ritmi va qo'shilishning tarkibiy qo'llanishi g'azalning uslubi va poetik jihatlarini namoyon qiladi. Navoiyning so'zlari orqali xunxorayning xususiy tuyg'ulari, hayotdagi yorqinlik va hursandlik hissiyatlarini ifodalashga e'tibor qaratiladi.
G'azalning oxirida Navoiy o'zining xususiy uslubi va asarining mazmunini o'z-o'ziga xos xususiyatlar bilan ifodalaydi. Uning so'zlari orqali xunxorayning xayol va o'ziga xos qobilatlari, ularning hayotdagi o'zgarishlarga qarshi nisbatlari va ulardagi o'zaro bog'liqliklar ko'rsatiladi.
Bu g'azaldan foydalanish uchun, uning asosiy ma'noni tahlil qilish, so'zlardagi tuyg'ular va tasvirlarni qutilik bilan qabul qilish, shuningdek, xunxorayning ruhiy munosabatlari va ulardagi o'zaro bog'liqliklarni tushunish lozim. Uning katta umumiy ma'nolari, yorqinlik va hursandlikning azob va tajovuzdan qutulishga erishishdagi ahamiyatini ifodalaydi.
Necha bagʻrim toʻlsa qon, boqmas dame dildor anga,
Bir yuguruk tifl erur kirpiklarim ichinda yosh,
Kim yiqilib, sanchilibtur har tarafdin xor anga,
Nomam eltur qush agar mazmunin aytib qilsa sharh,
Sochqay oʻt qaqnus kibi ming chok oʻlub minqor anga.
Laʼling ollida chekar el jonini olgʻach koʻzung,
Bah, ne sharbatdur labingkim, jon berur bomor ango.
Aql evi sori inonin boshlamoq, nosih ne sud,
Telbakim, dasht uzra markabdur buzuq devor anga.
Tortasen isyon yukin, xam qil qadnng toatgʻakim,
Yuk ogʻir boʻlsa, rukuʼ ul dam boʻlur nochor anga.
Umr gʻaflat uyqusi birla tilarsen kechsa, oh, -
Koʻz yumub-ochquncha kimning eʼtimodi bor anga?
Men xud oʻldum, ey sabo, koʻnglumni koʻrmang koʻyida,
Chiqma andin, deb nasihat qilgʻasen zinhor anga.
Zor jismim tushgali hajr oʻtidin gʻam changgiga,
Ey Navoiy, oʻxshashur ham ud anga, ham tor anga.
Last modified 1d ago